NAPA Tanzania – Uundwaji, Wahusika na Kazi Zake

Programu ya Kitendo cha Marekebisho ya Kitaifa ya Tanzania (Tanzania National Adaptation Programme of Action – NAPA) imekuwa fursa ya wakati mzuri wa kuangalia mazingira magumu yanayohusiana na mabadiliko ya hali ya hewa katika sekta mbali mbali ambazo ni muhimu kwa uchumi wa nchi. Mpango mzimwa wa NAPA Tanzania unasukumwa na matarajio ya Dira ya Maendeleo ya Kitaifa 2025 ya ukuaji wa juu na wa pamoja, maisha bora, amani, utulivu na umoja, utawala bora, elimu ya hali ya juu na ushindani ulimwenguni. Kwa kuwa uchumi wa Tanzania unategemea sana kilimo, inaaminika kuwa maendeleo endelevu yanaweza kupatikana wakati hatua za kimkakati, zote mbili za muda mrefu na mfupi zilengwe katika kushughulikia athari za mabadiliko ya hali ya hewa kwa kilimo na sekta zingine muhimu za uchumi. Mchakato wa maandalizi ya NAPA unahusisha kuangalia athari za mabadiliko ya hali ya hewa kama tishio kwa wakulima ambao bado winategemea kilimo kwa kujikimu katika maisha yao ya kila siku. Matukio yaliyopita ya ukame na mafuriko;

na mavuno duni ya hivi karibuni mnamo mwaka 2005 ambayo yalisababisha njaa katika maeneo mengi ya nchi na kupotea kwa barafu kwenye Mlima Kilimanjaro sasa ni ushahidi zaidi na wa milele wa mabadiliko ya hali ya hewa yanayotokana na ongezeko la joto duniani. Kujirudia kwa hali mbaya ya hali ya hewa kama vile mafuriko ya El Nino mnamo 1997/98 na ukame wa hivi karibuni ni ukumbusho mdogo tu lakini muhimu kutukumbusha kuhusu athari mbaya za mabadiliko ya hali ya hewa kwa Tanzania. Katika muktadha huu, NAPA Tanzania inabainisha maeneo ya kipaumbele katika sekta mbalimbali, na kuongeza vipaumbele katika shughuli za miradi katika sekta hizo. Shughuli hizi zinahitaji hatua za haraka na za dharura kwa nchi kuendana na athari za mabadiliko ya hewa kwa muda mfupi vile vile na kuweka utaratibu wa kushughulikia mipango ya kukabiliana na hali ya muda mrefu.

NAPA Tanzania imeandaliwa kama sehemu ya mipango, sera, na programu za maendeleo katika ngazi ya kitaifa. Mchakato huu haufuati tu miongozo iliyotangazwa na kukubaliwa katika mkutano wa washiriki mnamo mwaka 2001 na kufafanuliwa na kikundi cha wataalam wa LDC, lakini pia ulifanywa kwa uwazi na ushirikishi. Mchakato huo ulianza kwa kuunda kikundi cha wataalam ambacho kilitengeneza Timu ya NAPA. Kilichofuata ni timu hii kuchukua tathmini ya udhabiti wa mabadiliko ya hali ya hewa katika sekta muhimu zilizogawanyika katika vikundi saba vya kufanyia kazi (Kilimo, Nishati, Misitu na Sehemu za Maji, Afya, Makazi ya Wanadamu, Pwani na baharini na rasilimali za maji safi). Jumla ya wanachama 20 wa timu walihusika katika kufanya mashauriano hayo katika hatua mbali mbali. Baada ya kubainisha udhaifu katika kila Sekta, uchaguzi na mikakati muhimu ya kukabiliana na udhaifu huo ilitengenezwa. Mashauriano hayo yalifanywa katika ngazi za kitaifa, kikanda na ngazi za wilaya. Maboresho yaliwezesha kubadilishana kwa habari juu ya hatari za mabadiliko ya hali ya hewa na kutengeneza fursa kwa Timu ya NAPA kujifunza na kupata ufahamu juu ya hatari zilizopo na mbinu maalum kwa kila sekta ambazo zilikuja kutumika katika mapendekezo ya miradi. Kwa kuongezea,ushauri muhimu wa washirika katika ngazi ya chini ulisaidia kuweka kipaumbele shughuli kumi na nne za marekebisho zinazoweza kushughulikia mahitaji ya haraka ya nchi kutoka katika sekta zote.

Hapo awali, shughuli za mradi 72 zilipendekezwa ambapo 11 zilikuwa katika sekta ya kilimo; wakati sekta za maji, nishati, misitu, afya na wanyama pori zilikuwa na miradi 7. Sekta za viwanda, rasilimali za pwani na baharini zilikuwa na shughuli 6 za miradi; makazi ya watu yalikuwa na 9 na mwishowe, utalii ulikuwa na 5. Kwa kutumia orodha ya vigezo vilivyokubaliwa ambavyo vinafaa kwa hali ya Tanzania na mazingira yake, miradi hii ilipunguzwa na kuwa 14 yenye kipaumbele. Zifuatazo ndizo njia bora za kukabiliana na na kufaidika na athari za mabadiliko ya hali ya hewa. Shughuli za miradi hii ziliorodheshwa zaidi kulingana na umuhimu wake kwenye athari za kupunguza umaskini na afya, uthibiti, uwezo wa kurudia tena kwa mbinu na uendelevu. Katika uchambuzi wa mwisho, shughuli 14 za miradi zilizochaguliwa zilikuwa zifuatazo:

1) Ufanisi wa matumizi ya maji katika kilimo cha mazao kinachotegemea umwagiliaji ili kuongeza uzalishaji na kuhifadhi maji kwa wote katika maeneo husika.
2) Mifumo mbadala ya kilimo na uvunaji wa maji

3) Kuendeleza mipango mbadala ya kuhifadhi maji na teknolojia kwa jamii
4) Mipango ya uhifadhi wa mazingira ya jamii na mipango ya usimamizi
5) Uchunguzi na uwekezaji katika vyanzo mbadala vya nishati safi kama upepo, jua, dizeli toka kwa wanyama na mimea (Bio-diesel), na kadhalika kufidia uwezo wa mabwawa ya umeme unaopotea
6) Kukuza matumizi ya nishati inayojumuisha joto na umeme (cogeneration) katika sekta ya viwanda
7) Programu za upandaji miti katika ardhi iliyoharibika kwa kutumia aina za miti inayostahimili na kukuwa kwa kasi ya haraka zaidi.
8) Kuendeleza mipango katika ngazi ya jamii ya kuzuia moto kwenye misitu
9) Kuanzisha na Kuimarisha mipango ya uhamasishaji jamii juu ya hatari kubwa za kiafya
10) Utekelezaji shughuli endelevu za utalii katika maeneo ya mwambao na uhamishaji wa jamii zilizo kwenye hatari kutoka maeneo yenye mabonde
11) Kuongeza huduma za upanuzi wa wanyamapori na msaada kwa jamii za vijijini katika kusimamia rasilimali za wanyamapori
12) Uvunjaji wa maji na uchakataji
13) Ubunifu wa miundo ya bandia, kama kuta za bahari, kuweka mchanga kwenye fukwe na mfumo wa usimamizi wa mifereji ufukweni mwa pwani
14) Kuanzisha mfumo mzuri wa umiliki wa ardhi na kuwezesha makazi endelevu ya watu

Shughuli zilizopendekezwa za mradi zimeunda msingi wa misaada ya kifedha na kiufundi kutoka katika ngazi ya kitaifa na jumuiya za kimataifa. Kwa kuzingatia kilimo cha kujikimu cha sasa na hali ya maliasili ambayo jamii kubwa inategemea kwa maisha yake ya kila siku, kuchelewesha utekelezaji wa miradi hii kutaathiri vibaya maendeleo katika utunzaji wa afya na lishe, umri wa kuishi, elimu ya msingi, uboreshaji wa kilimo na ufugaji , barabara na miundombinu ya mawasiliano, ambayo ni ajenda za juu za awamu ya nne ya serikali ya Tanzania.

Ili kutekeleza miradi hiyo, sekta muhimu kwa kushirikiana na Ofisi ya Makamu wa Rais imekuwa msimamizi mkuu wa NAPA Tanzania wakati shughuli za mradi zinatekelezwa na sekta husika za jamii. Walakini, mpango huu wa NAPA hautambuliwi kama bidhaa ya mwisho bali mwongozo wa kuishi ambao utahitaji kuongezwa mara kwa mara ili kukabiliana na hali za mazingira za nchi zinazobadilika.

1. UTANGULIZI NA MPANGILIO

1.1. Asili ya Nchi

Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ndio nchi kubwa zaidi katika Afrika Mashariki. Iko kati ya digrii 1 Kusini na digrii 12 ya latitudo ya kusini na digrii 30 Mashariki na digrii 40 mashariki. Imeundwa na Tanzania Bara na Tanzania Zanzibar. Ni nchi kubwa yenye eneo la jumla ya 945,087 km mraba ambapo inajumuisha eneo la ardhi lenye ukubwa wa kilomita 883,749 mraba (881,289sq.km Bara na 2,460sq.km Zanzibar), pamoja na miili ya maji yenye urefu wa kilomita 59,050. Inaungana mipaka na nchi nane. Majirani zake ni pamoja na Kenya na Uganda upande wa Kaskazini, Rwanda, Burundi na Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo Magharibi, Zambia na Malawi Kusini Magharibi na Msumbiji Kusini. Tanzania Bara inapakana na miili kuu ya maji barani Afrika. Kwa mashariki ni Bahari ya Hindi, kwa kaskazini ni Ziwa Victoria, magharibi ni Ziwa Tanganyika na Kusini mwa magharibi mwa Ziwa Nyasa.

Tanzania Bara pia ina kiwango cha juu kabisa barani Afrika. Theluji inayofunika kilele cha Mlima Kilimanjaro hiko juu umbali wa mita 5,950.

Kulingana na Sensa ya Idadi ya Watu na Makazi ya 2002, nchi iliripotiwa kuwa na watu karibu 34,569,232: 33,584,607 kutoka Tanzania Bara na 984,625 kutoka Zanzibar na kiwango cha wastani cha ukuaji wa kati (1988 – 2002) cha 2.9. Kufikia 2005 nchi ilikuwa na watu milioni 36.2 (watu milioni 17.7 walikuwa wanaume na watu milioni 18.5 walikuwa wanawake).

Kilimo (pamoja na mifugo) ndio sekta kubwa katika uchumi wa Tanzania, zinatoa riziki, mapato na ajira kwa zaidi ya asilimia 80 ya watu na imewakilisha asilimia 56 ya Pato la Taifa na karibu asilimia 60 ya mapato ya nje katika miaka mitatu iliyopita na kutoa mchango mkubwa kwa Pato la Taifa ukilinganisha na sekta zingine zote. Ni chanzo kikuu cha ajira na riziki kwa zaidi ya theluthi mbili ya watanzania. Ni sekta muhimu ya kiuchumi katika suala la uzalishaji wa chakula, utengenezaji wa ajira, uzalishaji wa malighafi kwa viwanda na ukuzaji wa ubadilishanaji wa fedha za kigeni. Pato la taifa lilikua kwa asilimia 6.8 mnamo 2005, ikilinganishwa na asilimia 6.7 ya mwaka 2004, lakini hii ilikuwa chini kuliko ukuaji uliolengwa wa asilimia 6.9 na kushuka kulitokana na ukame mkubwa ambao uliathiri sehemu nyingi za nchi mwishoni mwa robo ya mwaka jana uliosababisha uhaba mkubwa wa chakula, ukosefu wa chakula na njaa.

1.2 Muhtari wa NAPA Tanzania kwa Kifupi

NAPA inabaini udhaifu unaohusiana na mabadiliko ya hali ya hewa katika sekta muhimu za uchumi, ambayo ni msingi wa maisha ya jamii ya vijijini na uti wa mgongo wa maendeleo na ustawi wa kitaifa. Kwa hivyo basi habari katika NAPA ni lazima kuwa sahihi, hatua inayoetekelezwa kwa kipaumbele kwenye shughuli zote za msingi.

1.3 Dira ya NAPA

Dira ya jumla ya NAPA Tanzania ni kutambua mbinu za kukabiliana na mabadiliko ya hali ya hewa ya sasa na ya haraka ambayo ni thabiti vya kutosha kuleta maendeleo endelevu ya muda mrefu katika hali ya hewa inayobadilika. Pia itabaini mbinu za kukabiliana na mabadiliko ya hali ya hewa ambazo zitapunguza kirahisi hatari za mabadiliko ya hali ya hewa zinazozuia maendeleo.

1.4 Malengo ya NAPA

Malengo makuu ya NAPA ni:

i. Kugundua na kukuza shughuli za NAPA za haraka na dharura ili kukabiliana na mabadiliko ya hali ya hewa na utofauti wake;

ii. Kulinda maisha na makazi ya watu, miundombinu, uhai wa viumbe wengine na mazingira;

iii. Kuingiza shughuli za kukabiliana na mabadiliko ya hali ya hewa katika sera na mikakati ya kitaifa na ya maendeleo, malengo ya maendeleo, dira na malengo;

iv. Kuongeza uhamasishaji kwa umma kuhusu athari za mabadiliko ya hali ya hewa na mbinu za kukabiliana nayo katika jamii, asasi za kiraia na viongozi wa serikali;

v. Kusaidia jamii kuboresha na kudumisha uwezo wa kibinadamu na kiteknolojia katika mazingira rafiki ya matumizi ya rasilimali asili kwa njia endelevu zaidi kadri hali ya hewa inavyoendelea kubadilika;

vi. Kukamilisha shughuli za maendeleo za kitaifa na jamii ambazo zinazorota kutokana na athari mbaya za mabadiliko ya hali ya hewa; na

vii. Kuunda hali endelevu ya maisha na shughuli za maendeleo katika ngazi ya jamii na kitaifa mkono kwa mkono na hali ya hewa inavyobadilika.

1.5 Mchakato wa NAPA Tanzania

Utaratibu wa NAPA ulitokana na kushauriana na sekta na hakiki za fasihi. Walakini mashauriano kadhaa yalifanywa katika ngazi za jamii hususani wakulima katika sehemu kadhaa za nchi ili kuhakikisha na kudhibitisha ushauri huo kutoka kwa sekta hiyo. Katika mantiki hii, washiriki wa timu ya NAPA waliweza kupata maoni ya jamii kuhusu athari mbaya za mabadiliko ya hali ya hewa kwenye makazi endelevu ya vijijini na hatua kadhaa za kukabiliana na kurekebisha ambazo zimeibuka kupitia utumiaji wa maarifa asilia na mipango ya kisasa ya sayansi na teknolojia. Katika uchambuzi wa mwisho, kupitia mchakato huu wa ushauri idadi kubwa ya watu walishiriki katika maendeleo ya sera hii ya NAPA na wanajua kile mradi huo unakusudia kufanya na kufanikisha kwa jamii za vijijini zilizo hatarini.

Kwa kufahamu athari mbaya za majanga ya asili na janga kama mafuriko, ukame, matetemeko ya ardhi

na wadudu wanaoibuka katika uchumi wa Tanzania, serikali iliunda Idara ya Usimamizi wa Maafa kushughulikia maswala haya. Hii inaonyesha umuhimu unaochukuliwa na Serikali katika kuchukuwa hatua ambazo zinalenga kushughulikia maafa yanayohusiana na hali ya hewa miongoni mwa jamii zilizo hatarini zaidi vijijini. Kwa hivyo, ripoti ya NAPA inatatua mahitaji ya kipaumbele ya watanzania wote, haswa katika mahitaji ya jamii za vijijini, na inakamilisha mipango iliyopo ya serikali.

Utaratibu wa maandalizi wa NAPA ulihusisha ushiriki wa wadau wengi. Timu ya wataalamu mbalimbali ilitumia njia shirikishi kuhakikisha kuwa mipango na mikakati ya kitaifa inajumuishwa katika hati ya NAPA. Njia hii ilihakikisha kwamba hati ya NAPA ilitengenezwa kwa uwazi na shirikishi, hali ambayo itahakikisha kwamba shughuli zinazopendekezwa zinatekelezwa na kupitishwa na jamii inayolengwa.

1.5.1 Kanuni za Kuongoza

Sambamba na miongozo iliyochanganuliwa ya maandalizi ya NAPA (LEG, 2002), mchakato wa maandalizi ya NAPA Tanzania unaongozwa na kanuni zifuatazo:

a) Mchakato wa Kushiriki

Tanzania ikiwa nchi kubwa, mbinu shirikishi ya kisekta ilitumika wakati wa mazoezi ya mashauriano. Mchakato huo ulianza kwa kuanzisha timu ya wataalamu mbalimbali na ya sekta tofauti ya NAPA. Hii ilikuwa muhimu kuhakikisha kuwa sekta zote zinashiriki katika mchakato. Mashauriano yalifanyika ambapo yalihusisha ushiriki wa wadau mbali mbali kutoka kwa mashirika ya umma na binafsi, kama wizara na idara za serikali, taasisi ya kitaaluma na ya utafiti, mashirika yasiyo ya kiserikali na vyombo vya habari. Kusudi kuu la mchakato wa ushauri ilikuwa kutangaza shughuli za mradi, na kutafuta majibu na maoni kutoka kwa wadau wote, pamoja na jamii za vijijini ambao wangeshiriki katika utekelezaji wa mradi.

b) Mbinu za utaalamu mbalimbali

Hii ilizingatiwa katika kuunda timu ya NAPA Tanzania. Timu hii ilikuwa na wataalam kutoka taasisi mbali mbali za serikali (Wizara, Vyuo vikuu, Mawakala, na kadhalika), taasisi binafsi na mashirika yasiyo ya kiserikali.

c) Mbinu ya kushirikisha katika ngazi zote

NAPA inakamilisha programu zingine za kitaifa zilizopo ikiwa ni pamoja na Mkakati wa Kitaifa wa Kukuza Uchumi na Kupunguza Umasikini, Mkakati wa Maendeleo ya Sekta ya Kilimo (ASDS), Mkakati wa Maendeleo Vijijini, Mpango wa hatua wa Kitaifa wa Kupambana na Kuenea kwa Majangwa (NAP) na Mkakati wa kitaifa wa Tofauti ya Biolojia na Mpango wa hatua (NBSAP).

d) Maendeleo endelevu

Shughuli za mradi ambazo zitaongeza maendeleo zilipewa umuhimu zaidi wakati wa kuandaa Mfumo wa NAPA wa Tanzania.

e) Mbinu inayoendeshwa kitaifa

Kwa kuwa Tanzania ni mshiriki wa ya Maafikiano kadhaa ya Mazingira (Multilateral Environmental Agreements – MEA), Mfumo wa NAPA umebuniwa kushughulikia mahitaji ya watanzania kupambana na athari za ndani na za ulimwengu za mabadiliko ya hali ya hewa.

Mfumo wa NAPA umeundwa kimkakati kuambatana na Sheria ya Usimamizi wa Mazingira, wa mwaka 2004, ambayo ilianza kutumika mnamo Julai 1, 2005.

f) Ufanisi wa gharama

NAPA imezingatia uwezekano na gharama za utekelezaji, kwa msingi wa miradi ya zamani na inayoendelea, mikakati na mipango, na kama miradi ya upandaji miti, mipango ya vyandarua vyenye dawa za kuuwa mbu, na kadhalika.

g) Urahisi

Utaratibu wa NAPA unakusudiwa kuunda shughuli rahisi na endelevu ambazo zinavutia jamii, ambayo itakuwa wapokeaji wa miradi.

i) Ushirikishaji

Mfumo wa NAPA unaruhusu utekelezaji wa shughuli zake kupitia sekta binafsi na vile vile mashirika yasiyo ya kiserikali, mashirika ya kijamii, watu binafsi na taasisi za serikali.

1.5.2 Vigezo vya Kuchaguwa Miradi ya Kipaumbele

Vigezo vifuatavyo vilikuwa na vinatarajiwa kuwa msingi wa kuweka vipaumbele:

– Kiwango au ukubwa wa athari mbaya za mabadiliko ya hali ya hewa;
– Kupunguza umasikini ili kuongeza uwezo wa kukabiliana;
– Ufanisi wa gharama;
– Uboreshaji wa maisha ya jamii za vijijini;
– Matabaka yaliyo hatarini katika jamii, kama masikini wa vijijini;
– Gharama ya mradi;
– Utimilifu wa dira na malengo ya kitaifa; na
– Vigezo vinavyolenga masuala ya kinchi.

Kanuni muhimu zaidi ilikuwa ni mahitaji ya haraka ambayo yalitolewa na / au kushauriwa na wadau.

Kwa nakala zaidi zinazohusu hali ya hewa bofya hapa!